رای شماره : ۱۴‍۰۲۳۱۳۹‍۰‍۰‍۰۲۵۲۴۹‍۰۵ مورخ ۱۴‍۰۲/‍۰۹/۲۸ هیات عمومی دیوان عدالت اداری (موضوع شکایت و خواسته: ابطال اطلاق بند ۷ دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره ۵۴/ش۴ مورخ ۱۳۸‍۰/۷/۵ مصوب شورای عالی ثبت احوال)

شماره دادنامه: 140231390002524905

تاریخ دادنامه: 1402/9/28

شماره پرونده: 9903332

مرجع رسیدگی: هیات عمومی دیوان عدالت اداری                                                                                                                                               

شاکی: آقای بابک حسین پور 

طرف شکایت: سازمان ثبت احوال کشور

موضوع شکایت و خواسته: ابطال اطلاق بند 7 دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره 54/ش4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال

   گردش کار: شاکی به موجب دادخواستی ابطال بند 7، 13، 14 از دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره 54/ش4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته به طور خلاصه اعلام کرده است که:

" به رغم گذشت حدوداً 45 سال از زمان تصویب قانون ثبت احوال مصوب 1355 وزارتین دادگستری و کشور به وظیفه خود در خصوص تنظیم و تصویب آیین نامه اجرایی موضوع ماده 40 قانون ثبت احوال 1355 و تبصره ذیل آن عمل ننموده اند. سازمان ثبت احوال کشور با عدول از اختیارات قانونی خود در ماده 2 قانون ثبت احوال که صرفاً درباره مسایل فنی و فیزیکی در خصوص طراحی و نگهداری فرم ها، اوراق باطله، شکل و طراحی فیزیکی دفاتر اسناد هویتی و … می باشد و خارج از تصمیم گیری در مسایل هویتی از قبیل تغییر نام خانوادگی است، اقدام به تصویب دستورالعملی موسوم به «دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی مصوب 1380» نموده اند که تصویب آن مغایر با نص صریح ماده 2، 40 و 53 قانون ثبت احوال و به موجب اصل 170 قانون اساسی ابطال پذیرند. مضافاً مفاد و محتوای دستورالعمل مذکور به نحوی نگاشته شده است که گویی مشکلات نام خانوادگی تنها محصور به جغرافیای ایران و صرفاً محدود به زبان فارسی می باشد که مغایر با بند 6 ذیل اصل 3 و اصول 19 و 20 قانون اساسی و ماده 6 قانون مدنی می باشد.

در مواد متعددی از قانون ثبت احوال 1355 از جمله بند 5 ماده 3، تبصره ذیل ماده 25، ماده 35، ماده 38، تبصره 3 ذیل ماده 39، تبصره ذیل ماده 40 و ماده 53 از لزوم تصویب و اجراء قانون منطبق بر آیین نامه اجرایی صحبت شده است و نه دستورالعمل. این نیز مبین تفسیر غلط سازمان ثبت احوال از کلمه «دستورالعمل» در ماده 2 قانون ثبت احوال است.

با عنایت به توضیحات فوق الذکر، ابطال دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی مصوب 1380 شورای عالی ثبت احوال و ابلاغی سازمان ثبت احوال استدعا می گردد."

  در پی اخطار رفع نقصی که از طرف دفتر هیات عمومی دیوان عدالت اداری برای شاکی ارسال شده بود وی به موجب لایحه ای که ثبت دفتر هیات عمومی و هیات های تخصصی دیوان عدالت اداری شده به طور خلاصه توضیح داده است که:

" دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی مصوب 1380 و اصلاحیه های بعدی ابلاغی به واسطه بخشنامه های فوق، علاوه بر غیرقانونی بودن، خلاف شرع اسلام نیز می باشند.

بند 7 دستورالعمل موصوف، تغییر نام خانوادگی صغار را بدواً منوط به تغییر نام خانوادگی پدر آن ها نموده است. مضافاً فقط محدود به اتخاذ نام خانوادگی جدید پدر آن ها نموده است که هم خلاف شرع و هم خلاف قانون است و به نوعی تخلف و قانونگذاری مضاعف توسط شورای عالی ثبت احوال می باشد. احتمالاً علت این خطا ناشی از عدم درک صحیح اعضای شورای عالی ثبت احوال از منطوق و مفهوم تبصره ذیل ماده 41 قانون ثبت احوال مصوب 1355 است که مقرر داشته:

تبصره ماده 41- نام خانوادگی فرزند همان نام خانوادگی پدر خواهد بود اگرچه شناسنامه فرزند در قلمرو اداره ثبت احوال دیگری صادر گردد فرزندان کبیر می توانند برای خود نام خانوادگی دیگری انتخاب نمایند.

اولاً این تبصره جایگزین ماده 6 و 41 قانون سابق ثبت احوال مصوب 1319 و ماده 95 نظامنامه همان قانون مصوب 1319 می باشد که ناظر بر تحمیل نام خانوادگی پدر بر فرزندان زیر 18 سال در بدو صدور شناسنامه برای نوزادان (مولود) می باشد و قابل تسری به شرایط تغییرات بعدی در نام خانوادگی فرزندان صغیر و الزام نمودن فرزندان صغیر به داشتن نام خانوادگی پدر تا قبل از 18 سالگی نمی باشد.

بندهای 13 و 14 دستورالعمل موصوف که منطوق و مفهوم آن ها و اعمال آن ها توسط ادارات ثبت احوال برخلاف شریعت اسلام تدوین یافته اند و در آن ها «قاعده لاضرر»، «ضرورت حمایت دولت اسلامی از اتباع خود در سرزمین بیگانه»، «التزام به رعایت عدل و انصاف»، «پرهیز از تبعیض نژادی و زبانی و قومیتی» و «توصیه های مقام معظم رهبری به مسیولین در جهت تلاش و رفع مشکلات ایرانیان مقیم خارج» رعایت نگردیده است."

   متن مصوبه مورد شکایت به شرح زیر است:

" دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره 54/ش4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال با اعمال آخرین تغییرات

1- بر اساس ماده 997 قانون مدنی مصوب سال 1313 هر کسی باید دارای نام خانوادگی باشد.

2- نام خانوادگی فرزند همان نام خانوادگی پدر خواهد بود حتی اگر محل صدور سند سجلی در قلمرو اداره ثبت احوال دیگری باشد.

………

۷- در صورتی که نام خانوادگی پدر تغییر یابد تغییر نام خانوادگی فرزندان کمتر از ۱۸ سال به درخواست پدر خواهد بود فرزندان کبیر می توانند با درخواست کتبی خود از نام خانوادگی جدید وی استفاده کنند. (نامه شماره 2/12/54322 – 1390/5/1).

1-7- هر گاه نام خانوادگی پدری تغییر کرده و در سند سجلی وی اجرا شده باشد در صورت فوت پدر، هر یک از فرزندان می توانند (بدون کسب اجازه) از نام خانوادگی جدید پدر استفاده نمایند.

2-7- هر گاه نام خانوادگی پدر و جد پدری متفاوت باشد فرزندان کبیر می توانند بدون در نظر گرفتن حق تقدم و محل صدور شناسنامه با اخذ اجازه نامه از جد پدری از نام خانوادگی وی استفاده نمایند.

تبصره: در صورت فوت جد پدری، استفاده از نام خانوادگی وی نیازی به ارایه اجازه نامه از دارنده حق تقدم آن نام خانوادگی ندارد. (نامه شماره 2/12/18173–1393/3/12)."

  در پاسخ به شکایت مذکور، سرپرست اداره کل امور حقوقی، هماهنگی و امور استان ها سازمان ثبت احوال کشور به موجب لایحه شماره 2/11/10069 مورخ 1400/2/19 توضیح داده است که:

" 1- به استناد ماده 53 قانون ثبت احوال «آیین نامه های اجرایی این قانون و نمونه های اوراق و اسناد مربوط وسیله وزارت کشور و وزارت دادگستری تهیه و به تصویب هیات وزیران خواهد رسید.» علی ایحال با توجه به عدم تصویب آیین نامه اجرایی قانون مذکور توسط هیات وزیران، شورای عالی ثبت احوال جهت نظام مند نمودن موارد امکان تغییر نام خانوادگی و جلوگیری از اعمال سلیقه و تبعیض در موارد وصول درخواست های متقاضیان، مستفاد از ماده 2 آن قانون در مهر ماه 1380 به تهیه دستورالعمل نام خانوادگی اقدام نموده است.

2- نامبرده در دادخواست ابرازی عنوان نموده که مفاد و محتوای دستورالعمل مذکور  به نحوی است که به مشکلات نام خانوادگی ایرانیان خارج از کشور نظر نداشته و تنها محصور به جغرافیای ایران و زبان فارسی است. در پاسخ به این ادعا همانگونه که مستحضرید به استناد اصل پانزدهم قانون اساسی زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد و همچنین به استناد ماده 6 قانون مدنی قوانین مربوط به احوال شخصیه در مورد کلیه اتباع ایران ولو اینکه مقیم خارج از کشور باشند مجرا خواهد بود. بدین ترتیب بدیهی است که اصول و چارچوب محتوای دستورالعمل مورد اشاره بر پایه فرهنگ ایرانی و زبان فارسی استوار است. علی ای حال برابر بند 9-13 مقرره موصوف چنانچه شخصی تقاضای تغییر نام خانوادگی خود را به سبب القای معانی ناپسند ناشی از هم آوایی یا نوشتاری کلمات ارایه نماید، امکان بررسی درخواست وی میسر بوده و بر این اساس استدلال مشارالیه در محدود بودن این دستورالعمل به جغرافیای ایران و زبان فارسی مخدوش است.

بنا به مراتب مذکور درخواست رسیدگی و رد شکایت مطروحه مورد استدعاست."

  در خصوص ادعای شاکی مبنی بر مغایرت مصوبه مورد شکایت با موازین شرعی، قایم مقام دبیر شورای نگهبان به موجب نامه شماره 102/32663 مورخ 1401/6/1 اعلام کرده است که:

" موضوع دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی به شماره 54/ش4 مصوب شورای عالی ثبت احوال مورخ 1380/7/5 در خصوص نحوه تعیین و تغییر نام خانوادگی، در جلسه مورخ 1401/5/2 فقهای معظم شورای نگهبان مورد بحث و بررسی قرار گرفت که به شرح ذیل اعلام نظر می گردد :

– با توجه به حکم مقرر در بند 13-9 دستورالعمل مورد شکایت، مفاد بندهای 13 و 14، خلاف موازین شرع شناخته نشد. اطلاق بند 7 دستورالعمل مورد شکایت، با استظهار فرض صحت ادعای شاکی مبنی بر ممنوعیت مطلق تغییر نام خانوادگی افراد کمتر از 18 سال بدون تغییر نام خانوادگی پدر، نسبت به مواردی که مصلحت ملزمه ای در تغییر نام افراد ذیربط وجود دارد بدون آنکه در تزاحم با مصلحت دیگری باشد، خلاف موازین شرع شناخته شد. تشخیص قانونی بودن مصوبه بر عهده دیوان عدالت اداری است."

   در اجرای ماده 84 قانون دیوان عدالت اداری پرونده به هیات تخصصی اداری و امور عمومی دیوان عدالت اداری ارجاع و هیات مذکور به موجب دادنامه شماره 140231390002042696 مورخ 1402/8/9 بندهای 13 و 14 از دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره 54/ش4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال را قابل ابطال تشخیص نداد و رای به رد شکایت صادر کرد. رای مذکور به علت عدم اعتراض از سوی رییس و یا ده نفر از قضات دیوان عدالت اداری قطعیت یافت.

رسیدگی به بند 7 دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی شماره 54/ش4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال در دستور کار هیات عمومی قرار گرفت.

هیات عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ 1402/9/28 به ریاست معاون قضایی دیوان عدالت اداری در امور هیات عمومی و هیات های تخصصی و با حضور معاونین دیوان عدالت اداری و روسا و مستشاران شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رای مبادرت کرده است.

رای هیات عمومی

با توجه به اینکه قایم مقام دبیر شورای نگهبان به موجب نامه شماره 102/32663 مورخ 1401/6/1 و در رابطه با جنبه شرعی مقرره مورد شکایت اعلام کرده است : «… اطلاق بند 7 دستورالعمل مورد شکایت، با استظهار فرض صحت ادعای شاکی مبنی بر ممنوعیت مطلق تغییر نام خانوادگی افراد کمتر از 18 سال بدون تغییر نام خانوادگی پدر، نسبت به مواردی که مصلحت ملزمه‌ای در تغییر نام افراد ذیربط وجود دارد بدون آنکه در تزاحم با مصلحت دیگری باشد، خلاف موازین شرع شناخته شد…»، بنابراین در اجرای حکم مقرر در ماده 87 قانون دیوان عدالت اداری مبنی بر لزوم تبعیت هیات عمومی دیوان عدالت اداری از نظر فقهای شورای نگهبان درخصوص جنبه شرعی مقررات اجرایی، اطلاق بند 7 دستورالعمل اجرایی نام خانوادگی به شماره 54/ش/4 مورخ 1380/7/5 مصوب شورای عالی ثبت احوال" در حد مقرر در نظریه فقهای شورای نگهبان خلاف شرع است و مستند به بند 1 ماده 12 و مواد 13 و 88 قانون دیوان عدالت اداری مصوب سال 1392 بطلان آن از تاریخ تصویب اعلام می‌شود. این رای براساس ماده 93 قانون دیوان عدالت اداری (اصلاحی مصوب 1402/2/10) در رسیدگی و تصمیم ‌گیری مراجع قضایی و اداری معتبر و ملاک عمل است./

                                                               مهدی دربین

                                                               هیات عمومی دیوان عدالت اداری

                                                             معاون قضایی دیوان عدالت اداری