شماره دادنامه: 140231390000637672

تاریخ دادنامه: 16/3/1402

شماره پرونده: 0001247

مرجع رسیدگی: هیات عمومی دیوان عدالت اداری

شاکی: آقای سینا اسماعیلی

طرف شکایت:  وزارت علوم، تحقیقات و فناوری 

موضوع شکایت و خواسته: ابطال ماده 59 دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و-2/11/1396 

     گردش کار: شاکی به موجب دادخواست و لایحه تکمیلی ابطال ماده 59 دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و-2/11/1396 را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده است که:

  " اینجانب خواستار دریافت دانشنامه پایان تحصیلات خود در مقطع کارشناسی از دانشگاه صنعتی سهند تبریز می باشم. لیکن دانشگاه صنعتی سهند تبریز از انجام این کار سرباز زده و صدور و ارایه دانشنامه را منوط به پرداخت هزینه ناشی از تعهد خدمت رایگان در مقطع بالاتر می داند و دانشگاه صنعتی شریف به عنوان دانشگاه مقطع بالاتر برخلاف قانون و با استناد به «ماده 59 بخش ج-3» [فرصت استفاده از] لغو تعهد خدمت رایگان با استفاده از گواهی عدم کاریابی را حداکثر طی شش ماه از تاریخ فراغت از تحصیل می داند. حال آن که اولاً: مطابق رای هیات عمومی دیوان عدالت اداری به شماره دادنامه 9809970905812362-14/8/1398 با موضوع «ابطال بخشی از ماده 3 و قسمت هایی از بخش ج-3 از دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان مصوب 26/10/1396 وزارت علوم، تحقیقات و فناوری» محدودیت زمانی شش ماهه لغو شده است. ثانیاً: با توجه به اینکه آیین نامه فوق به عنوان مستند قانونی این دستورالعمل در بخش استنادات قانونی «لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 26/7/1358» را ذکر کرده است، عطف به لایحه قانونی فوق و خود قانون، قانونگذار هیچ تفاوتی بین دانشجویان انصرافی، اخراجی و یا فارغ التحصیل در انجام تعهد خدمت قایل نشده است و همچنین مطابق ماده 10 تبصره 2 بخش (ب) و ماده 41 بخش ج-2 آیین نامه مذکور، دانش آموخته می تواند بخشی از تعهد را با ارایه گواهی انجام کار و باقیمانده را به تناسب انجام کار به صورت نقدی به سازمان پرداخت نماید و دانش آموختگان انصرافی و اخراجی نیز طبیعتاً می بایست با استفاده از گواهی عدم کاریابی اقدام به لغو تعهد آموزش رایگان کنند و تفکیک بین دانش آموختگان و دانشجویان انصرافی و اخراجی خلاف قانون مذکور و همچنین بندهای 3، 9 و 14 از اصل سوم قانون اساسی می باشد.

 توضیح اینکه در مورد دانشجویان اخراجی و انصرافی مطابق ماده 35 آیین نامه مذکور مجاز به دریافت دانشنامه با استفاده از گواهی انجام کار هستند ولی حق استفاده از گواهی عدم کاریابی از ایشان به موجب ماده 59 آیین نامه مذکور سلب شده است. با توجه به اینکه اخراج از دانشگاه به عنوان جریمه تنبیهی برای دانشجویان اخراجی منظور می گردد، سلب حق استفاده از لغو تعهد خدمت به عنوان تشدید مجازات اعمالی خلاف بند 3 و 14 اصل سوم قانون اساسی بوده که به موجب آن دولت موظف به رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه های مادی و معنوی می باشد. اجرای این ماده ناقض این اصل از قانون اساسی است." 

 متن مقرره مورد شکایت به شرح زیر است:

 دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان به شماره 254407و-2/11/1396

  " ماده 59- دانشجویان انصرافی، اخراجی نمی توانند از فرصت عدم کاریابی جهت تصفیه آموزش رایگان مقطع ناتمام استفاده نمایند. " 

  در پاسخ به شکایت مذکور، مدیرکل دفتر حقوقی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به موجب لوایح شماره 5920-18/1/1400 و 109327-19/5/1400 توضیح داده است که:

  " لغو تعهد آموزش رایگان و آزادسازی مدارک تحصیلی از جمله وظایف سازمان امور دانشجویان می باشد. نظر به اینکه با توجه به تکلیف مقرر در بند (هـ) ماده 20 قانون برنامه پنجم توسعه و مصوبه شورای عالی اداری به شماره 60128/200-1/12/1389، سازمان امور دانشجویان از بدنه وزارت متبوع منتزع شده است و سازمان مذکور دارای تشکیلات و شخصیت حقوقی مستقل می باشد طرح هرگونه دعوا در رابطه با اقدامات سازمان امور دانشجویان (ازجمله موضوع پرونده حاضر) می بایست صرفاً به طرفیت سازمان یاد شده صورت پذیرد. لذا شکایت شاکی متوجه این وزارتخانه نبوده و به موجب بند (ب) ماده 53 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری رد دعوا به طرفیت این وزارتخانه مورد تقاضا می باشد. فارغ از ایراد فوق تعهد خدمت برابر مدت تحصیل رایگان برای دانشجویان در ماده 1 آیین نامه اجرایی تبصره ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیلی اطفال و جوانان ایرانی مصوب 3/12/1359 شورای انقلاب پیش بینی شده است و ماده 6 آیین نامه مذکور نیز صراحت دارد که قبل از پایان خدمت مذکور با پرداخت مخارج تحصیلات و کمک های دریافتی موضوع این آیین نامه هیچ گونه مدرک تحصیلی یا ریز نمرات یا گواهینامه فراغت از تحصیل از طرف دانشگاه ها تسلیم نخواهد شد. دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان مصوب 26/10/1396 وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز شرایط رفع  تعهد خدمت دانش آموختگان را مقرر نموده است لکن نامبرده دلیلی بر تحقق شرایط قانونی فوق جهت رفع تعهد خدمت ارایه ننموده اند. با عنایت به مراتب فوق رد دعوای مطروحه مورد استدعاست. " 

    هیات عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ 16/3/1402 با حضور رییس و معاونین دیوان عدالت اداری و روسا و مستشاران و دادرسان شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رای مبادرت کرده است.

رای هیات عمومی

اولاً براساس بند 9 اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه‌های مادی و معنوی از وظایف دولت جمهوری اسلامی ایران است و برمبنای اصل نوزدهم قانون اساسی، مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و به موجب اصل بیستم قانون اساسی، همه افراد ملّت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردار هستند. ثانیاً برمبنای فراز ابتدایی ماده 7 لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 26/7/1358 شورای انقلاب : «دانشجویان و هنرجویانی که بخواهند از آموزش رایگان در دانشگاهها و موسسات آموزش عالی داخل کشور استفاده نمایند، مکلّفند برابر ‌مدتی که از تحصیل رایگان استفاده کرده‌اند در ایران خدمت نمایند…» و مستنبط از ماده مزبور اصل بر انجام تعهد توسط متعهد است و بنابراین تا زمان امکان ایفای تعهد از جانب متعهد، تبدیل آن به پرداخت هزینه تحصیل رایگان و الزام دانشجوی انصرافی یا اخراجی به تقبل آن، نقض غرض قانونگذار و در مغایرت با آن است. ثالثاً برمبنای ماده 12 آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده 7 لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 12/3/1359 شورای انقلاب مقرر شده است که : «چنانچه ظرف 6 ماه پس از فراغت از تحصیل دانش‌آموختگان بهره‌مند از تحصیلات رایگان، امکان اشتغال برای آنان از طریق شرکت در ‌امتحانات و مسابقات استخدامی موضوع ماده 11 این آیین‌نامه و تبصره 1 آن بنا به گواهی سازمان امور اداری و استخدامی کشور فراهم نگردد، فهرست اسامی و مشخصات آنان جهت اشتغال در بخش غیردولتی از طرف سازمان امور اداری و استخدامی کشور به وزارت کار و امور اجتماعی ارسال می‌گردد. چنانچه پس از 6 ماه وزارت کار و امور اجتماعی نیز عدم امکان کاریابی برای دانش‌آموختگان را در بخش غیردولتی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی اعلام نماید، تعهد خدمت اینگونه دانش‌آموختگان لغو شده اعلام می‌گردد.» رابعاً براساس ماده 14 آیین‌نامه اجرایی فوق‌الذکر : «دانشجویان و هنرجویانی که قبل از فراغت از تحصیل از دانشگاه یا موسسه آموزش عالی ترک تحصیل کنند و یا اخراج شوند، در صورتی که از تحصیلات رایگان استفاده کرده باشند از لحاظ انجام خدمت در ایران یا استرداد هزینه‌های تحصیلی و کمک دریافتی و سایر موارد مشمول این آیین‌نامه خواهند بود.» بنابراین دانشجویان انصرافی و اخراجی نیز همچون دانش‌آموختگان می‌توانند در ایام استفاده از آموزش رایگان (مربوط به دوران تحصیل خود و تا قبل از اخراج یا انصراف از تحصیل) از امتیاز لغو تعهد از طریق عدم کاریابی بهره‌مند گردند. بنا به مراتب فوق، ماده 59 دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و مورخ 2/11/1396 که متضمن اعمال تبعیض ناروا میان دانش‌آموختگان و دانشجویان اخراجی یا انصرافی است، با بند 9 اصل سوم و اصول نوزدهم و بیستم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مغایرت دارد و مستند به بند 1 ماده 12 و ماده 88 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال 1392 ابطال می‌شود./

                                                               حکمتعلی مظفری

                                                          رییس هیات عمومی دیوان عدالت اداری