بسم الله الرحمن الرحیم
شماره دادنامه: 1566
تاریخ دادنامه: 1400/06/16
شماره پرونده: 9900218
مرجع رسیدگی: هیات عمومی دیوان عدالت اداری
شاکی: خانم زهرا پاشایی
موضوع شکایت و خواسته: ابطال نامه شماره 460/506/د مورخ 16/2/1397 معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
گردش کار: شاکی به موجب دادخواستی ابطال نامه شماره 460/506/د مورخ 16/2/1397 معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده است که:
«احتراماً شرح شکایت اینکه اینجانب زهرا پاشایی فارغ التحصیل کارشناسی ارشد پرستاری از دانشگاه علوم پزشکی ایران، تحت پوشش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می باشم. بنده ورودی 1/7/1394 بوده و در تاریخ 1/10/1397 از پایان نامه دفاع کرده و فارغ التحصیل شده ام. با توجه به قوانین موجود به هنگام شرکت در آزمون ورودی کارشناسی ارشد، پس از قبولی در آزمون در دوره روزانه، متعهد به انجام تعهد خدمت در برابر تحصیل رایگان، برابر با مدت تحصیل شدم. در زمان تنظیم تعهدنامه، قانونگذار هیچ گونه منعی برای خرید تعهد خدمت و آزادسازی دانشنامه و ریز نمره پیش بینی نکرده است و امکان خرید تعهد خدمت در صورت عدم تمایل به گذراندن آن، با استناد به جداول ارایه شده توسط وزارت بهداشت برای مقطع کارشناسی ارشد 260 هزار تومان به ازای هر سال تحصیلی، فراهم است. منع خرید تعهد و آزادسازی مدارک تحصیلی در رشته کارشناسی ارشد پرستاری در تاریخ 16/2/1397 طی نامه صادره به شماره 460/506/د از جانب وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام شده است. از محتویات این نامه صریحاً این مطالب استناد می شود که حق خرید تعهدات فقط از دانش آموختگان کارشناس ارشد پرستاری سلب شده است. که این مطلب مطابق با « موارد مطروحه در ماده 7 لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیلی اطفال و جوانان ایرانی در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی داخل کشور به صورت رایگان و در قبال تعهد خدمت برابر مدتی که از تحصیل رایگان استفاده کرده اند و یا در صورت استنکاف از انجام تمامی یا قسمتی از خدمت مذکور باید هزینه تحصیلات رایگان را تمام یا به تناسب مدتی که خدمت نکرده اند به دولت بپردازند» مورد حکم مقنن قرار گرفته است. همچنین در تبصره این بند اشاره شده است که آیین نامه مربوط به احتساب هزینه تحصیلات عالی و نحوه خروج از کشور افراد مذکور و نیز نحوه اشتغال آنان از طرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی تهیه و پس از تصویب هیات وزیران قابل اجرا می باشد، بنابراین صدور بخشنامه شماره 460/506/د مورخ 16/2/1397 خلاف قانون و خارج از حدود اختیارات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می باشد. همچنین مطابق ماده 4 قانون مدنی که مقرر می‌‌دارد: « اثر قانون نسبت به آتیه است و قانون نسبت به ماقبل خود اثر ندارد» بنابراین این ممنوعیت شامل کسانی خواهد بود که پس از لازم الاجرا شدن مصوبه و دستورالعمل مزبور مبادرت به تنظیم تعهدنامه نموده باشند و تعمیم آن به قبل از تصویب مغایر با اصل مسلم حقوقی « عطف به ماسبق نشدن قوانین» خواهد بود. با توجه به اینکه اینجانب با توجه به امکان خرید تعهدات، مبادرت به تحصیل در دوره روزانه و دانشگاه تحت پوشش وزارت مذکور کرده ام، ممنوعیت اعلام شده موجب ایجاد محدودیت در ادامه تحصیل خارج از کشور در مقطع بالاتر و خسارات غیر قابل جبران خواهد شد. بنابراین تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر ابطال تصمیم شماره 460/506/د مورخ 16/2/1397 با موضوع امکان پذیر نبودن خرید تعهدات در رشته کارشناسی ارشد پرستاری، بر فارغ التحصیلان قبل از زمان ابلاغ نامه می باشم.»
متن مقرره مورد شکایت به شرح زیر است:
«جناب آقای دکتر سهراب پور
معاون محترم آموزشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران
با سلام
احتراماً با عنایت به نیاز به خدمات رشته کارشناسی ارشد پرستاری در دانشگاه های علوم پزشکی کشور تا اطلاع ثانوی خرید تعهدات در مقطع و رشته مذکور امکان پذیر نمی باشد. مراتب جهت اطلاع و اقدام لازم ارسال می‌‌گردد.»
در پاسخ به شکایت مذکور، سرپرست اداره کل حقوقی و تنظیم مقررات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (معاونت حقوقی، مجلس و امور استان ها) به موجب لایحه شماره 1257/107 مورخ 6/7/1399 توضیح داده است که:
«1- حسب مندرجات دادخواست تقدیمی، شاکی فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد پرستاری از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران می باشد که به هنگام شرکت در آزمون مقطع مذکور متعهد به انجام تعهد خدمت برابر مدت تحصیل شده است، وی با این ادعا که در زمان تنظیم تعهد قانونگذار منعی برای خرید تعهد و آزادسازی دانشنامه و صدور ریز نمرات پیش بینی ننموده بود، به نامه شماره 460/506/د مورخ16/2/1397 معاونت آموزشی وزارت متبوع معترض بوده و متقاضی ابطال آن گردیده است. در نامه مذکور اعلام شده است: با عنایت به خدمات رشته کارشناسی ارشد پرستاری در دانشگاه های علوم پزشکی کشور تا اطلاع ثانوی خرید تعهدات در مقطع و رشته مذکور امکان پذیر نمی باشد.
2- در خصوص شکایت مطروحه به استحضار می رساند، وفق ماده 8 لایحه قانونی تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی: «دانشجویان و هنرجویان دانشگاه ها، دانشکده ها و موسسات آموزش عالی وابسته به وزارتخانه ها و موسسات عام المنفعه که برای خدمت در دانشگاه ها، وزارتخانه ها، موسسات و شرکتهای مذکور آموزش می بینند، مکلفند طبق تعهدنامه رسمی که در بدو ورود برابر مقررات مربوط از آنان اخذ می شود تعهدات خود را انجام دهند در آگهی پذیرش دانشجو و هنرجو برای این نوع موسسات دانشگاه ها و دانشکده ها و تعهدنامه مزبور باید شرایط تحصیلی و کیفیت و ضمانت اجرای تعهدات قید شود».
3- مطابق بند 7 مصوب جلسات 429- 430 مورخ 21/7/1377 و 5/1/1377 شورای عالی انقلاب فرهنگی، هر وزارتخانه (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) حسب نیاز و تشخیص خود اجازه یافته است درباره اخذ تعهد خدمت یا لغو تعهد دانشجویان تصمیم گیری کند.
4- بر این اساس در بند 4 دفترچه راهنمای آزمون ورودی دوره کارشناسی ارشد ناپیوسته رشته های گروه پزشکی سال 1394-1395 (سال قبولی شاکی) اعلام شده است، دانشگاه پذیرنده دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد بر اساس ضوابط و مقررات از پذیرفته شدگان اقدام به اخذ تعهد خواهد نمود.
5- با توجه به اینکه وفق قانون تشکیلات و وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مصوب سال 1367 تدوین و ارایه سیاستها، تعیین خط مشی ها و نیز برنامه ریزی برای فعالیت های مربوط به تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی و تامین بهداشت عمومی و ارتقاء سطح آن از طریق اجرای برنامه های بهداشتی و برنامه ریزی به منظور توزیع متناسب و عادلانه نیروی انسانی و سایر امکانات ( آموزش پزشکی و تسهیلات بهداشتی – درمانی) کشور با تاکید اولویت برنامه های بهداشتی و رفع نیاز مناطق محروم و نیازمند بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می باشد و همچنین برابر بند 7-1 سیاستهای کلی سلامت ابلاغی مقام معظم رهبری، تولیت نظام سلامت بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفته است و در بندهای (الف) ماده 72 قانون برنامه ششم توسعه تولیت نظام سلامت از جمله در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی متمرکز گردیده و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از دولتی و غیر دولتی، از جمله ارایه کنندگان خدمات سلامت، سازمان ها و … موظفند از خط مشی و سیاستهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تبعیت کنند و مطابق بند (ت) ماده74 قانون مذکور نیز به منظور متناسب سازی کمیت و کیفیت تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی با نیازهای نظام سلامت کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است نیازهای آموزشی و ظرفیت ورودی کلیه دانشگاهها و موسسات آموزش عالی علوم پزشکی اعم از دولتی و غیر دولتی را متناسب با راهبردهای پزشک خانواده، نظام ارجاع و سطح بندی خدمات و نقشه جامع علمی کشور تعیین نموده و اقدامات لازم را به عمل آورد، بر این اساس و با توجه به استفاده پذیرفته شدگان از تسهیلات آموزش رایگان و نیاز کشور به انجام خدمات دانش آموختگان رشته پرستاری، اخذ هزینه های مربوطه و … و تسویه تعهدات این فارغ التحصیلان امکان پذیر نمی باشد.
6- با توجه به اینکه انجام تعهدات یک اصل است و شاکی به موجب سند تودیعی مکلف به انجام تعهد می باشد ادعای وی دایر بر اینکه در زمان شروع تحصیل با توجه به امکان خرید تعهدات مبادرت به تحصیل در دوره روزانه نموده است فاقد وجاهت و محمل قانونی است. ضمن اینکه اتخاذ تصمیم در خصوص نحوه به کارگیری متعهدین خدمت یا عدم نیاز به خدمات ایشان مشمول ضوابط و مقررات زمان شروع وانجام آن می باشد. بر این اساس و با توجه به نیاز کشور به نیروی پرستار و عدم تکلیف و الزام این وزارتخانه مبنی بر موافقت با اخذ هزینه های مربوط و تسویه تعهدات رد دعوای شاکی مورد تقاضا است.»
هیات عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ 16/6/1400 با حضور رییس و معاونین دیوان عدالت اداری و روسا و مستشاران و دادرسان شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رای مبادرت کرده است.
رای هیات عمومی
مطابق ماده 7 لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 26/7/1358 : «دانشجویان و هنرجویانی که بخواهند از آموزش رایگان در دانشگاهها و موسسات آموزش عالی داخل کشور استفاده نمایند، مکلّفند برابر مدتی که از تحصیل رایگان استفاده کرده‌اند در ایران خدمت نمایند. در صورت استنکاف از انجام تمام یا قسمتی از خدمت مذکور باید هزینه تحصیلات رایگان را تمام یا به تناسب مدتی که خدمت نکرده‌اند به دولت بپردازند…» و به موجب ماده 8 همین لایحه قانونی : «دانشجویان و هنرجویان دانشگاهها، دانشکده‌ها و موسسات آموزش عالی وابسته به وزارتخانه‌ها و موسسات عام‌المنفعه که برای خدمت در دانشگاهها، وزارتخانه‌ها، موسسات و شرکتهای مذکور آموزش می‌بینند، مکلّفند طبق تعهدنامه رسمی که در بدو ورود برابر مقررات مربوط از آنان اخذ می‌شود، تعهدات خود را انجام دهند. در آگهی پذیرش دانشجو و هنرجو برای این نوع موسسات، دانشگاهها و دانشکده‌ها و تعهدنامه مزبور باید شرایط تحصیل و کیفیت و ضمانت اجرای تعهدات قید می‌شود.» همچنین براساس بند 7 مصوبه جلسه شماره 429 و 430 مورخ 21/7/1377 و 5/8/1377 شورای عالی انقلاب فرهنگی : «هر وزارتخانه حسب نیاز و تشخیص خود درباره اخذ تعهد خدمت یا لغو تعهد دانشجویان تصمیم‌گیری میکند.» برمبنای موازین حقوقی مذکور، تکلیف خدمت دانشجویانی که از آموزش رایگان در دانشگاهها و موسسات آموزش عالی داخل کشور استفاده مینمایند (ماده 7 قانون مذکور) به انجام خدمت در ایران مفروض بوده و چون در تعهد مزبور انجام خدمت موضوعیت ندارد، از همین رو در صورت استنکاف از انجام تمام یا قسمتی از خدمت مذکور بایـد هزینه تحصـیلات رایـگان را تمام یا به تنـاسب مـدتی که خـدمت نکرده‌اند به دولت بپردازند. ولـی تعهد دانشجـویان و هنرجـویان دانشگاهها، دانشکده‌ها و مـوسسات آمـوزش عـالی وابسته به وزارتخـانه‌ها و مـوسسات عام‌المنفعه که برای خـدمت در دانشگاه ها، وزارتخانه‌ها، موسسات و شرکتهای مذکور آموزش می‌بینند، برمبنای تعهدنامه رسمی ماخوذه از آنها در ابتدای ورود به خدمت است و چون خدمت آنها با توجه به نیاز مبرم دستگاههای اجرایی به خدماتشان موضوعیت دارد، قانونگذار در ماده 8 لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی که درخصوص گروه اخیر است، برخلاف حکم مقرر در ماده 7 همین لایحه که در رابطه با گروه نخست وضع شده به این حکم تصریح نکرده است که در صورت استنکاف از انجام تمام یا قسمتی از خدمت مذکور باید هزینه تحصیلات رایگان را تمام یا به تناسب مدتی که خدمت نکرده‌اند به دولت بپردازند. برمبنای همین تمایز، پذیرش دانشجویان کارشناسی ارشد رشته پرستاری با توجه به نیاز مبرم کشور به خدمات ایشان جهت خدمت در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت می‌گیرد و از این رو این اشخاص از مشمولان ماده ۸ لایحه قانونی اصلاح مواد 7 و 8 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی هستند و وزارت مذکور می‌تواند به تجویز این ماده قانونی و صلاحیت مقرر در بند 7 مصوبه جلسه شماره 429 و 430 مورخ 21/7/1377 و 5/8/1377 شورای عالی انقلاب فرهنگی نسبت به اخذ تعهد از آنها اقدام کند. ضمن آنکه براساس ماده ۲۶۸ قانون مدنی : «انجام فعلی در صورتی که مباشرت شخص متعهد شرط شده باشد، به وسیله دیگری ممکن نیست مگر با رضایت متعهدله» و مطابق ماده ۲۷۵ همین قانون : «متعهدله را نمی‌توان مجبور نمود که چیز دیگری به غیر آنچه که موضوع تعهد است قبول نماید…» و برمبنای موازین قانونی مذکور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان متعهدله در تعهدات مربوط به استفاده از خدمات دانشجویان کارشناسی ارشد رشته پرستاری، ملزم به قبول مواردی از قبیل تادیه هزینه تحصیلات رایگان توسط دانشجویان مزبور به جای ایفای تعهد ارایه شده توسط آنها نیست. بنا به مراتب فوق و با عنایت به اینکه برمبنای رای شماره 1137 مورخ 10/11/1396 هیات عمومی دیوان عدالت اداری اختیار حاصل از اصل 138 قانون اساسی برای وزرا جهت تدوین آیین‌نامه و بخشنامه به غیر از مواردی که قانون مستقیماً آنها را مامور تدوین آیین‌نامه اجرایی قوانین نموده، دلالتی بر نفی صلاحیت صدور دستورالعمل و بخشنامه به عنوان یکی از لوازم اعمال مدیریت و اختیارات از سوی سایر مقامات وزارتخانه در چهارچوب شرح وظایف و اختیارات تفویض شده به آنها ندارد و معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان یکی از مقامات وزارتخانه مذکور دارای اختیار صدور نامه معترض‌عنه است و مفاد نامه فوق دلالتی بر عطف به ماسبق کردن آن نسبت به دانشجویانی که سابق بر تاریخ صدور مصوبه مذکور تعهدات ناشی از تحصیل رایگان خود را به هر نحو اعم از انجام تعهد خدمتی یا پرداخت هزینه ناشی از تحصیل رایگان ایفا نموده‌اند، ندارد و صرفاً دانشجویانی را که تاکنون تعهدات خود را ایفا ننموده‌اند، شامل می‌شود که این امر نیز ناشی از اثر اجرایی فوری مصوبات، بخشنامه‌ها و دستورالعملهای اجرایی پس از صدور است، بنابراین نامه شماره 460/506/د مورخ 16/2/1397 معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مغایر با قوانین و مقررات مذکور و خارج از حدود اختیارات مرجع تصویب‌کننده آن نیست و ابطال نشد.
حکمتعلی مظفری- رییس هیات عمومی دیوان عدالت اداری
