شماره دادنامه: 2759
تاریخ دادنامه: 26/9/1398
شماره پرونده: 9500099
مرجع رسیدگی: هیات عمومی دیوان عدالت اداری
شاکی: آقای حامد دهقان
موضوع شکایت و خواسته: ابطال بخشنامه شماره 145/1513/22-1391/03/28 مدیرکل امور کارکنان و خدمات اداری سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور
گردش کار : شاکی به موجب دادخواست و لایحه تکمیلی ابطال بخشنامه شماره 145/1513/22-28/3/1391 مدیرکل امور کارکنان و خدمات اداری سازمان زندانها و اقدامات تامینی کشور را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده است که : «هر روز ده ها زندانی با ظاهر تحقیرآمیزی در مقابل دادگاه ها، از خودروهای مخصوص زندان پیاده می شوند تا برای بازجویی یا محاکمه در برابر قضات قرار بگیرند. برتن این متهمان لباس نامناسب یکدست و یکرنگی (لباس آبی مخصوص زندان با نوارهای سرمه ای، که در بین زندانیان به لباس «دالتون ها» معروف است) می پوشانند و با دستبند و پابند همراه با ماموران از مقابل صدها رهگذر عبور می کنند تا وارد محاکم شوند، در حالی که بسیاری از آنها با اثبات بی گناهی از زندان آزاد می شوند، اما یاد و خاطره وضع نامناسب و تحقیرآمیزشان در دوران بازداشت همیشه در اذهـان آنها و اطرافیانش باقی می مـاند. طبق مـاده 90 آیین نامه سازمان زندانها (فصل دوم- امـور داخلی زندان) پوشیدن لباس مخصوص فقط برای «محکومین احکام قطعی» در صورت تشخیص رییس زندان آن هم فقط در «داخل زنـدان» نـه «خارج از زندان» الزامی است اما مشاهده می شود داخل زندان همه لباسهای خودشان را می پوشند اما هنگام اعزام به دادگاه مجبورند این لباسها را بپوشند تا مشخص شود زندانی هستند اما مشکلی که بیشتر آزاد دهنده است بعضاً بهـداشت نامناسب یـونیفرم ها است کـه باعث انتقـال بیماریهای بسیاری بـه زندانیان می شود اما هر فردی لباس شخصی خودش را بپوشد برایش مشکلات پوستی به وجود نمی آید. حال اگر همسر و فرزندان این زندانیان آنها را با این وضع حقارت آمیز ببینند چه می شود؟ آیا پس از اثبات بیگناهی آنان یاد و خـاطره این رفتار تحقیرآمـیز از ذهن خـودشان و بچه هایشان و سایر آشنایانی که آنان را با این وضع نامناسب دیده اند بیرون خواهد رفت! حال چگونه وقتی گناه زندانیان ثابت نشده و احتمالاً بسیاری از آنها آزاد خواهند شد باید با این وضع حقارت آمیز هنگام اعزام به دادگاه در انظار عمومی ظاهر شوند و آبرویشان برود. هر چند که بعضی از آنها مرتکب جرمی شده اند وحتی عده ای مرتکب جرایم غیر عمد، صدور چکها و یا بدهکاری مالی (نفقه، دیه) شده اند و به همین دلیل دوره محکومیتشان را در زندان می گذرانند تا اصلاح شوند و دیگر به سمت جرم نروند، اما گاهی با برخورد نامناسب برخی از زندانبان ها و ظاهر شدن با وضع حقارت بار در بیرون بیشتر کینه ای می شوند و شخصیتشان را از دست رفته می بینند وگاهی برخی از زندانیان آزاد شده پس از آزادی دوباره با کینه و با شدت بیشتری جرمشان را تکرار می کنند و به اطرافیان صدمه می زنند. این در حالی است که پیش از این نیز زندانیان دارای لباس فرم بودند که در زمان ریاست قوه قضاییه وقت حضرت آیت اله شاهرودی، لباس فرم زندان حذف شد و زندانیان با سلیقه خود نوع پوششان را تعیین می کردند. حال نظر به اینکه اقدام سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور در وضع مصوبه مبنی بر اجبار کلیه زندانیان به پوشیدن لباسهای متحدالشکل در زمان اعزام به محیط خارج از زندان و نیز اجبار زندانیان زن به پوشیدن چادر در زمان اعزام به محیط خـارج از زنـدان مغایـر با قانون می باشـد. لیکن فعلاً از بـاب غیرقـانونی بودن بـه شرح ذیل اعلام می دارم و در خصوص غیرشرعی بودن در حال حاضر ادعایی ندارم و به دلیل در اختیار نداشتن مصوبه تقاضا دارم از مرجع مربوطه اخذ گردد.
1- همان طور که مستحضرید برابر اصل 39 قانون اساسی «هتک حرمت و حیثیت کسی که به حکم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی یا تبعید شده، به هر صورت که باشد ممنوع و موجب مجازات است و نیز با توجه به بند 6 مـاده واحـده قانون احتـرام به آزادیهای مشروع و حفظ حقوق شهروندی مصوب 15/2/1383 کـه چنین مقرر می دارد « در جریان دستگیری و بازجویی یا استطاع و تحقیق، از ایذای افراد نظیر بستن چشم و سایر اعضاء، تحقیر و استخفاف به آنان، اجتناب گردد» و نیز با توجه به وظایف سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی بند «ن» ماده 211 قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران که چنین مقرر می دارد « سازمان زندانها مکلف است با همکاری دستگاه های اجرایی، موسسات عمومی و مردم نهاد به منظور باز اجتماعی شدن محکومان در طول برنامه اقدامات ذیل را به اجرا گذارد…» و نیز بخشنامه های ریاست قوه قضاییه در راستای حفظ کرامت و ارزش والای انسانی و احترام به آزادیهای مشروع و حقوق شهروندی و رعایت اصول و ارزشهای اسلامی اقدام سازمان زندانها در الزام زندانیان متهم که هنوز اتهام آنها به مرحله اثبات نرسیده است و یا جرایم غیرعمدی و محکومین مالی از قبیل مهریه، نفقه به پوشیدن لباس رنگی متحدالشکل در زمان اعزام، که باعث جلب توجه مردم شده و کسر شدن و خدشه دار شدن کرامت آنها را به دنبال دارد و نیز تسری دادن الزام به پوشیدن لباس برای تمامی زندانیان اعم از متهمان و محکومان بدون رعایت سابق آنها، نوع جرایم ارتکابی و … مغایر با قوانین و مقررات می باشد.
2- در هیچ یک از مقررات قانونی اعزام و بدرقه افراد بازداشت شده و زندانی به الزام به پوشیدن لباس متحدالشکل مقرر نگردیده است لذا الزام زندانیان (اعم از مجرمین خطرناک، جرایم سبک یا سنگین و محکومین مالی مانند نفقه، مهریه، تصادفات- دیه) نوعی مجازات و سلب آزادی می باشد و این محدود کردن حقوق اشخاص، نیاز به نص صریح قانون دارد که می بایست با تصویب قانون در مجلس شورای اسلامی این امر محقق گردد لذا تا زمان تصویب، محدود کردن حقوق زندانی جرم و گناه نابخشودنی است چرا که زندانی که از خانواده خود دور است و عملاً روحش در عذاب است و تحقیر وی با پوشیدن لباس رنگی در حضور انظار مردم عملی زشت و ناپسند می باشد.
3- الزام زندانیان به پوشیدن لباس متحدالشکل که سابقاً مورد استفاده دیگر زندانیان قرار گرفته است باعث انتقال بیماریهای واگیر دار پوستی به دیگر زندانیان می شود.
4- با کمی دقت به ماده 90 از فصل دوم (امور داخلی زندان) آیین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب 1384 رییس قوه قضاییه با اصلاحات و الحاقات بعدی «پوشیدن لباس ویژه محکوم، برای محکومان الزامی نیست مگر به تشخیص سازمان زندانها» لیکن پوشیدن لباس مخصوص فقط برای «محکومین احکام قطعی» در صورت تشخیص رییس زندان آن هم فقط در «داخل زندان» نه «خارج از زندان» الزامی است و تسری آن به «متهمین» غیرقانونی می باشد حال الزام زندانیان متهم به پوشیدن لباس مخصوص زندان در محیط خارج از زندان، خارج از حدود اختیارات سازمان زندانها می باشد.
5- نظر به اینکه جمهوری اسلامی ایران به عنوان عضو سازمان ملل متحد ملزم به رعایت مصوبات و تصمیمات آن می باشد. لیکن برابر مواد 17 و 45 و 88 «قواعد حداقل استاندارد برای رفتار با زندانیان» مصوبه اولین کنگره «مجازات مجرمین و جلوگیری از جنایت» سازمان ملل متحد در ژنو در سال 1955 و مصوبه شورای اقتصادی و اجتماعی در ژوییه 1957 و مه 1977 که به شرح ذیل اعلام می گردد الزام و اجبار زندانیان به پوشیدن لباس متحدالشکل در محیط خارج از زندان غیر قانونی است.
ماده 17: به هر زندانی که مجاز به پوشیدن لباس خاص خود نیست، باید مقداری لباس مناسب از نظر آب و هوا و بهداشت داده شود. چنین لباسی نباید به هیچ وجه اهانت و تحقیرآمیز باشد … در موقعیت استثنایی هر گاه زندانی به دلیلی که مورد تایید مقامات قرار گرفته است به خارج از زندان برده می شود باید اجازه داشته باشد که لباس شخصی یا پوشاکی را که توجه برانگیز نباشد بپوشد.
ماده 45: هنگامی که زندانیان از زندان به جای دیگر یا از جای دیگر به زندان انتقال داده می شود باید تا حد امکان از دید عموم پنهان باشد و بایستی مراقبتهای لازم برای محافظت از آنان در مقابل هرگونه توهین، کنجکاوی و تبلیغات به هر شکل انجام شود.
ماده 88: زندانی محاکمه نشده باید اجازه داشته باشد که لباسهای خود را در صورتی که تمیز و مناسب باشد بپوشد. اگر وی لباس زندان را می پوشد این لباس باید متفاوت از لباسی باشد که به زندانیهای دارای محکومیت داده می شود.
6- نظر به اینکه قانون متحدالشکل نمودن البسه ایرانی در داخل مملکت در سال 1358 برابر بند 1 ماده واحده لایحه قانونی الغاء قوانین متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایرانی مصوبه شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران نسخ صریح گردیده است لیکن با توجه به نسخ قانون مذکور الزام زندانیان به پوشیدن لباس متحدالشکل غیرقانونی است.
7- به موجب ماده 1 « قانون نحوه رسیدگی به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهایی که استفاده از آنها در ملاء عام خلاف شرع است و یا عفت عمومی را جریحه دار می کند» سازمان زندانها و اقدامات تامینی ناخواسته و بدون در نظر گرفتن طرح روی پارچه که «نماد لباس زندانیان کشورهای غرب و برادران دالتون که متعلق به کشور آمریکاست» اقدام به دوختن و سپس پوشانیدن به زندانیان نموده است که به نظر این طرح صرف نظر از اینکه دارای اشکال قـانونی بوده بـه جهت اینـکه شباهت بـه «طرح منقوش بر روی لباس دالتون» باعـث تحقیر زندانیان می گردد. حال با عنایت به موارد فوق بدواً تقاضای طرح در هیات عمومی دیوان عدالت اداری و ابطال آن مورد عنایت می باشد.»
متن مقرره مورد اعتراض به شرح زیر است : « مدیران کل محترم زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور – احتراماً با توجه به مصوبه شورای معاونین و تایید ریاست سازمان مبنی بر در اختیار قرار گرفتن هماهنگ برای کلیه مددجویان، بدین وسیله سه دست لباس مورد نظر به پیوست ارسال می گردد. خواهشمند است دستور فرمایید بر اساس آمار موجود محکومین تعداد مورد نیاز لباس مورد نظر را حداکثر تا تاریخ /1391 به این اداره کل اعلام نمایند. قابل ذکر است نمونه لباس اعزام و بدرقه مددجویان نیز که از نظر رنگ، طرح متفاوت با لباس ارسالی می باشد در دست تهیه است که به محض آماده شدن ارسال خواهد شد. لذا بدیهی است در تنظیم و ارسال درخواست، به صورت جداگانه تعداد لباس اعزام و بدرقه مددجویان را نیز مد نظر قرار دهید.- مدیرکل امور کارکنان و خدمات اداری »
در پاسخ به شکایت مذکور، مدیرکل قضایی و اجرای احکام سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور به موجب لایحه شماره 123/160/67 – 25/3/1395 توضیح داده است که : « آقای حامد دهقان دادخواستی به دیوان عدالت اداری تقدیم و بدون اینکه صراحتاً مشخصات مصوبه خاصی را بیان نماید متقاضی ابطال آن گردیده است و در توضیح خواسته خویش بیان داشته که پوشیدن لباس متحدالشکل زندان در زمان اعزام زندانیان به محیط خارج از زندان موجبات استخفاف زندانیان را فراهم می آورد و بر همین مبنا تقاضای ابطال مصوبه مربوطه را نموده است حالیه با عنایت به شرح موضوع توجه آن مرجع را به جهات ذیل الذکر که مبین بلاوجه بودن دعوای مطروحه و لزوم رد آن است جلب می نماید: همان طور که استحضار دارید محیط زندان اقتضایات خاص خود را داشته و نگهداری زندانی و اصلاح او اعمال شرایط خاصی را طلب می کند، بنابراین در همین راستا با تصویب قانون تبدیل شورای سرپرستی زندانها به سازمان زندانها در سال 1364 به موجب ماده 9 آن تصویب آیین نامه های اجرایی مربوطه به سازمان زندانها پیش بینی گردیده است و در آخرین آیین نامه سازمان مصوب 1384 ریاست قوه قضاییه در ماده 90 تصریح می گردد که «پوشیدن لباس ویژه محکوم، برای محکومان الزامی نیست مگر به تشخیص سازمان زندانها» بدیهی است که تشخیص این سازمان الزامی بودن استفاده از لباس ویژه زندان برای محکومان بوده و می باشد و در همین جهت نیز سیاستگذاریهای لازم به عمل آمده است و لباس ویژه زندان نیز برای آقایان و خانمها متفاوت بوده وحسب مورد برای آقایان پیراهن و شلوار و برای خانمها از جمله چادر در نظر گرفته شده است و از باب تشخیص زندانی از غیر زندانی، جلوگیری از فرار زندانیان، رعایت بهداشت محیطهای زندگی جمعی و ایجاد نظم درمحیط داخل و خارج از زندان، پوشیدن لباس ویژه زندان اهمیت خاصی داشته نتیجتاً ادعای خواهان دایر بر اینکه پوشیدن لباس متحدالشکل ویژه زندان موجب استخفاف زندانی و خارج از حدود اختیار زندان است صحت نداشته همانند همه محیطهای زندگی جمعی نظیر پادگانها، بیمارستانها و … این امر ضرورت دارد و بر فرض اینکه محدودیتهایی برای زندانی ایجاد نماید نیز طبیعت زندان و زندانی شدن بوده که امری اجتناب ناپذیر است و در اغلب قریب به اتفاق کشورهای دنیا پوشیدن لباس خاص زندان به رسمیت شناخته شده است و از باب بین المللی نیز این امر پذیرفته شده تلقی می گردد. اینکه شاکی ادعا نموده پوشیدن لباس ویژه طبق ماده 90 آیین نامه اجرایی سازمان تنها در داخل زندان تجویز شده و نه در خارج از زندان معلوم نیست با چه استنادی مطرح شده است. علی ایحال از آنجا که اقدام سازمان زندانها در چارچوب مقرره یاد شده و در حدود آن می باشد، اما ادعای خواهان فراتر از مراتب پیش رفته است در خصوص محدوده مقرره مذکور رد دعوای خواهان به جهت اینکه عملکرد این سازمان مطابق قانون و آیین نامه اجرایی است مورد تقاضا بوده و در خصوص ادعاهای فراتر از آن نیز رد دعوای خواهان به جهت عدم ارایه دلایل مثبته و عدم ذکر مشخصات مصوبه ادعایی مورد استدعاست.»
هیات عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ 26/9/1398 با حضور رییس و معاونین دیوان عدالت اداری و روسا و مستشاران و دادرسان شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رای مبادرت کرده است.
رای هیات عمومی
نظر به اینکه استفاده از لباس متحدالشکل ناشی از مفاد نامه شماره 145/1513/22-28/3/1391 مدیرکل امور کارکنان و خدمات اداری سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مقرر نشده و در بخشنامه مورد اعتراض خواسته شده است که مقدار لباس مورد نیاز محکومان را اعلام کنند مفاد این بخشنامه از جمله مصادیق مقررات موضوع ماده 12 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال 1392 محسوب نمی شود، بنابراین رسیدگی به خواسته قابل طرح و رسیدگی در هیات عمومی دیوان عدالت اداری تشخیص نشد.
محمدکاظم بهرامی-رییس هیات عمومی دیوان عدالت اداری
