کلاسه پرونده:111/82
شاکی: سازمان بازرسی کل کشور
موضوع: ابطال مصوبه 61761/ت28176هـ مورخ 5/12/1381 هیات وزیران
تاریخ رای: یکشنبه 5 مرداد 1382
شماره دادنامه: 182
مقدمه: سازمان بازرسی کل کشور در شکایتنامه شماره 3530/82/3 مورخ 1382/2/17 اعلام داشتهاند، نمایندگان ویژه رییس جمهور بمنظور اجرای بند (ک) تبصره 5 بودجه سال 1381 و به استناد اصل 127 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تصویب نامه شماره 28082/ت27128 مورخ 1381/6/12 هیات وزیران طی مصوبه شماره 61761/ت28175هـ مورخ 1381/12/5 مقرر میدارند «… مالکیت دولت نسبت به 60% از سهام و سایر حقوق و امتیازات بانک صادرات ایران به نسبت مساوی به صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان تامین اجتماعی واگذار شد تا طبق مقررات قانون تجارت و با رعایت سایر قوانین و مقررات مربوط اداره شود…» در اینجا لازم است قبل از اظهار نظر راجع به مصوبه مذکور به سیر تقنینی در خصوص وضعیت بانکها اشاره گردد.1ـ شورای انقلاب مطابق قانون ملی شدن بانکها مصوب 1358/3/21 به منظور حفظ حقوق و سرمایههای ملی و بکار انداختن چرخهای تولیدی کشور و تضمین سپردهها و پساندازهای مردم در بانکها ضمن قبول اصل مالکیت مشروع و با توجه به ـ نحوه تحصیل درآمد بانکها و انتقال غیر مشروع سرمایهها به خارجـ نقش اساسی بانکها در اقتصاد کشور و ارتباط طبیعی اقتصاد کشور با موسسات بانکیـ مدیون بودن بانکها در اقتصاد کشور و ارتباط طبیعی اقتصاد کشور با موسسات بانک به دولت و احتیاج آنها به سرپرستی دولتـ لزوم هماهنگی فعالیت بانکها با سایر سازمانهای کشورـ لزوم سوق دادن فعالیت بانکها در جهت اداری و انتفاعی اسلامی، کلیه بانکها را اعم از تعلق آنها به اشخاص حقیقی حقوقی، ملی اعلام کرده است. 2ـ مقنن در تعقیب قانون فوقالذکر، لایحه قانونی اداره امور بانکها مصوب 1358/7/7 را نیز به تصویب رسانده و ماده یک آن مقرر میدارد «در اجرای قانون ملی شدن بانکها و موسسات اعتباری از تاریخ تصویب این قانون کلیه بانکهای کشور اعم از بانکهای تخصصی و تجاری و بانکهای دولتی سابق و ملی شده بعدی طبق این مقررات اداره خواهد شد.»3ـ اصل 44 قانون اساسی با اشاره به برنامهریزی نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی، بانکداری را در زمرهی بخش دولتی قرار میدهد.4ـ ماده 11 قانون برنامهریزی توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بانکهای دولتی را از واگذاری سهام و مدیریت آنها به بخشهای دیگر مستثنی نموده است و ماده 10 قانون اخیرالذکر یکی از شرایط الزامی جهت واگذاری سهام و مدیریت شرکتهای دولتی را در چارچوب قانون اساسی بودن این نوع واگذاریها میداند.بنابمراتب هر چند بند (ک) تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 کل کشور به دولت اجازه داده است «اموال، املاک، داراییهای دولت و سهم کارخانهها و موسسات دولتی و ملی شده و سهم دولتی در شرکتها و طرحهای نیمه تمام در ازای بدهی خود» به واحدهای نامبرده در قانون واگذار نماید. معالوصف، اموال، سهام و داراییهای قابل واگذاری است که معارض قانونی نداشته باشد. چون کلیه بانکها اعم از اینکه سهام و سرمایه آنها متعلقه به اشخاص حقیقی باشد و یا حقوقی حسب قانون ملی شدن بانکها در تاریخ 1358/3/21 ملی اعلام گردیدهاند و اصل 44 قانون اساسی نیز حکم خاصی را درباره وضعیت بانکها مقرر داشته است و همچنین ماده 11 قانون برنامه سوم توسعه… بانکها را از مصادیق شرکتهای دولتی که سهام و مدیریت آنها قابل واگذاری است مستنثی نموده و در ماده 98 قانون اخیر الذکر نیز تنها اجازه تاسیس بانک غیر دولتی به اشخاص داخلی داده شده و راجع به انتقال سهام بانکهای دولتی در قانون موصوف تکلیفی تعیین نگردیده است و بالاخره ماده 199 همان قانون هم اجرای قوانین و مقررات مغایر را در طی سالهای برنامه متوقف ساخته است. لذا واگذاری 60% از سهام دولت در بانک صادرات به صندوق بازنشستگی کشور و تامین اجتماعی در ازای طلب آنها با مفاد قوانین موصوف تطبیق نداشته و نتیجتاً دولت میبایستی بدهی خود را از سایر منابع مجاز مقرر در بند (ک) تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 تامین نماید.قایم مقام معاونت حقوقی و امور مجلس رییس جمهوری در پاسخ به شکایت مذکور طی نامه شماره 11840 مورخ 1382/4/17 اعلام داشتهاند:1ـ بررسی امکان واگذاری سهام موسسات ملی شده:ملی شدن موسسات که بموجب قانون عادی صورت گرفته مانع از تجویز قانونگذار برای واگذاری آنها نمیباشد. کما اینکه اجازه واگذاری سهام موسسات ملی شده در تبصره 10 قوانین بودجه سالهای 72 تا 80 و تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 صراحتاً داده شده است که بعنوان نمونه متن بند (ز) تبصره 10 قانون بودجه سال 74 و متن بند ک تبصره 5 قانون بودجه سال 81 ذیلاً نقل میشود: بند (ز) تبصره 10 قانون بودجه سال 1374 – دولت موظف است حداقل 10% از مطالبات سازمان بازنشستگی را به تشخیص کمیتهای مرکب از نمایندگان وزارت امور اقتصادی و دارایی، سازمان امور اداری و استخدامی کشور و سازمان برنامه و بودجه و دو نفر از نمایندگان عضو کمیسیون امور اداری و استخدامی و برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی به انتخاب مجلس بعنوان ناظر که با مسیولیت معاون اول رییس جمهور تشکیل میگردد مشخص نموده و همچنین 20% باقیمانده مطالبات سازمان تامین اجتماعی لغایت سال 1374 را با توافق سازمانهای مذکور با واگذاری سهام کارخانجات و موسسات دولتی و ملی شده تادیه و تسویه نماید. بند ک تبصره 5 قانون بودجه سال 1381- به دولت اجازه داده میشود به منظور پرداخت بدهیهای خود به سازمان بازنشستگی کشوری، سازمان تامین اجتماعی، صندوق ذخیره فرهنگیان، آستان قدس رضوی و همچنین بابت بدهیهای شهرداریها تا پایان سال 1377 و شرکتهای اتوبوسرانی شهری وابسته به شهرداریها به سازمان تامین اجتماعی، بر اساس صورتهای مالی قطعی شده مورد تایید سازمان حسابرسی کشور، پس از تایید سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور از طریق واگذاری اموال، املاک و داراییهای دولت و سهم کارخانه و موسسات دولتی و ملی شده و سهم دولت در شرکتها و طرحهای نیمه تمام تملک داراییهای سرمایهای به ترتیب… اقدام نماید. بنابراین با توجه به اینکه در بند ک تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 نیز واگذاری سهام موسسات ملی شده صراحتاً مورد حکم قرار گرفته و مصوبه شماره 61761/ت28175هـ مورخ 1381/12/5 نیز به استناد همین تبصره صادر و طی آن اجازه واگذاری 60% سهام بانک صادرات آمده است لذا مصوبه از این جهت بلا اشکال میباشد.2ـ بررسی مغایرت مصوبه با ماده 11 قانون برنامه سوم توسعه:ایراد شاکی این است که در ماده 11 قانون برنامه سوم بانکها از شمول این ماده مستثنی شدهاند. حال آنکه در ماده 11 سهام شرکتهای متعلق به بانکها مستثنی شده است نه سهام خود بانک که جهت مزید اطلاع ذیلاً نقل میشود. ماده 11 قانون برنامه سوم توسعه- سهام متعلق به وزارتخانهها، موسسههای دولتی موضوع ماده 4 قانون محاسبات عمومی کشور مصوب 1366 و اصلاحات بعدی و موسسات انتفاعی وابسته به دولت و سایر شرکتهایی که بیش از 50% سرمایه و یا سهام آنها منفرداً یا مشترکاً متعلق به وزارتخانهها، موسسات دولتی، شرکتهای دولتی (به استثنای بانکها و موسسات اعتباری و شرکتهای بیمه) و همچنین سایر شرکتهای دولتی و موسسات انتفاعی وابسته به دولت که مشمول قوانین و مقررات عمومی به آنها مستلزم ذکر نام یا تصریح نام است از جمله شرکت ملی نفت ایران … مشمول مقررات این فصل خواهند بود. تبصره2 مشارکت و سرمایهگذاری بانکها، شرکتهای بیمه و موسسات اعتباری در شرکتها، از شمول مقررات این فصل مستثنی است.» در نتیجه با توجه به اینکه عبارت «وزارتخانهها، موسسات و شرکتهای دولتی» دو مرتبه در ماده 11 مورد حکم قرار گرفته، کاربرد عبارت مزبور در قسمت میانی ماده 11 ناظر به شرکتهایی است که سهام آن متعلق به شرکت دولتی است نه خود شرکت دولتی و استثنای بانکها و شرکتهای بیمه فقط ناظر به عبارت دوم است.لذا واگذاری سهامی که دولت در خود بانک دارد مشمول این حکم نمیباشد والا تکرار این عبارت در قانون موضوعیت نداشت علت آن هم روشن است زیرا در مورد سهام شرکتهای متعلق به بانکها باید غبطه سپرده اشخاص نزد بانکها لحاظ گردد و درآمد حاصل از فروش سهام اخیر متعلق به دولت نبوده به همین جهت قانونگذار صرفاً در مورد شرکتهای دست دوم بانکها و شرکتهای بیمه را از ماده 11 قانون برنامه سوم مستثنی نموده است. نکته قابل توجه دیگر اینکه بند (ک) تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 موخر از برنامه سوم توسعه وضع و تصویب شده لذا نمیتوان علیرغم درخواست شاکی، ماده 199 قانون برنامه سوم توسعه را موجب موقوفالاجراء نمودن آن دانست.3- بررسی مغایرت مصوبه با اصل 44 قانون اساسی:اساساً اصل 44 قانون اساسی موجب انحصار یا اختصاص تمامی قلمرو فعالیتهای بانکی به دولت (حتی از حیث تعلق یا ترتب مالکیت عمومی بر آن) نمیباشد زیرااولاً درج عبارت «تفصیل ضوابط و قلمرو و شرایط هر سه بخش را قانون معین میکند» ذیل اصل 44 موضوعیت نداشت.ثانیاً شورای نگهبان تاسیس بانکهای غیر دولتی (که سهام آن متعلق به دولت نمیباشد) را در ماده 98 قانون برنامه سوم و قانون اجازه تاسیس بانکهای غیر دولتی مورد تایید قرار نمیداد خصوصاً که اصل 44 در مقام تعیین تکلیف بانکها و موسسات بیمه موجود نبوده بلکه بطور کلی محدوده بخشهای اقتصادی را تعیین کرده که اعم از موسسات موجود یا ایجاد موسسات جدید است. آنچه بموجب ماده 98 برنامه سوم توسعه و بند (الف) قانون اجازه تاسیس بانکهای غیر دولتی مصوب 1379 باید در بخش دولتی باقی باشد موضوع اعمال حاکمیت و سیاستگذاری و صدور مجوز و نظارت است که این امر هم در مورد بانکهای موجود که بصورت تجاری اداره میشوند مصداق دارد و هم در مورد بانکهای جدید ولو آنکه سهام آن متعلق به بخش غیر دولتی بوده یا بشود. نکته دیگر اینکه اساساً سازمان بازنشستگی کشوری جزیی از تشکیلات دولت است و بعلاوه، بر سازمان تامین اجتماعی نیز مالکیت خصوصی ترتب نداشته بلکه مطابق قانون جزء موسسات عمومی است و به فرض پذیرش دلالت اصل 44 بر انحصار و مترتب مالکیت عمومی به تمامی بانکها نیز واگذاری انجام شده بلحاظ جایگاه تشکیلاتی سازمانهای یاد شده ایراد نخواهد داشت. با توجه به مراتب فوق رد درخواست ابطال مصوبه یاد شده مورد تقاضا است.هیات عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ فوق به ریاست حجتالاسلاموالمسلمین درینجفآبادی و با حضور روسای شعب بدوی و روسا و مستشاران شعب تجدیدنظر تشکیل و پس از بحث و بررسی و انجام مشاوره با اکثریت آراء به شرح آتی مبادرت به صدور رای مینماید.
رای هیات عمومی
به صراحت اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران امر بانکداری اختصاص به بخش دولتی یافته و احکام مقرر در مواد 9 و 10 و 11 فصل سوم قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منحصراً مفید جواز انتقال سهام شرکت های دولتی قابل واگذاری در قلمرو اصل 44 فوقالذکر و مبین عدم جواز واگذاری سهام بانک های دولتی میباشد و چون حکم عام و کلی مقرر در بند (ک) تبصره 5 قانون بودجه سال 1381 کل کشور مخصص و ناسخ و نافی احکام خاص مقنن در باب اختصاص امر بانکداری به بخش دولتی و عدم جواز واگذاری سهام بانک های دولتی نمیباشد، بنابراین تصمیم شماره 61761/ت28176هـ مورخ 1381/12/5 نمایندگان ویژه ریاست جمهوری که به عنوان تصمیم هیات وزیران تلقی شده و متضمن واگذاری مالکیت دولت نسبت به 60% از سهام و سایر حقوق و امتیازات بانک صادرات ایران به صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان تامین اجتماعی بوده، مغایر اصل 44 قانون اساسی و سایر قوانین فوق الذکر و خارج از حدود اختیارات قوه مجریه در وضع مقررات دولتی تشخیص داده میشود و باستناد قسمت دوم ماده 25 قانون دیوان عدالت اداری ابطال میگردد.
رییس هیات عمومی دیوان عدالت اداری – درّی نجف آبادی
